Nguồn gốc Nho giáo

Nho giáo có nguồn gốc từ Trung Quốc và xuất phát từ triết lý và lời dạy của một triết gia và nhà giáo dục nổi tiếng tên là Khổng Tử (孔夫子). Ông sống vào khoảng thế kỷ thứ 6 và thứ 5 trước Công nguyên, trong giai đoạn thời Chiến Quốc (476-221 TCN) của lịch sử Trung Quốc.

Khổng Tử không phải là người sáng lập Nho giáo mà là người đặt nền móng và hình thành các nguyên tắc và triết lý cơ bản của Nho giáo. Ông luôn quan tâm đến đạo đức, xã hội, và quản lý của chính phủ, và ông lấy những giá trị này để xây dựng một tương lai tốt đẹp cho Trung Quốc trong bối cảnh hỗn loạn và chiến tranh dẫn đến cuộc chiến tranh loạn lạc Chiến Quốc.

Sau khi Khổng Tử qua đời, học truyền của ông tiếp tục phát triển thông qua các học trò và người theo đạo. Các bộ luật triết lý và tập lệnh đạo đức của ông được tổ chức lại và ghi chép trong tác phẩm “Luận Nguyên” (Analects). Nho giáo đã trở thành một trong những trường phái triết học và tôn giáo quan trọng ở Trung Quốc và vùng Á Đông, và nó đã ảnh hưởng mạnh mẽ đến văn hóa, xã hội, và chính trị của nhiều quốc gia trong khu vực này, bao gồm Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản và Việt Nam.

Giá trị cốt lõi của Nho giáo

Giá trị cốt lõi của Nho giáo là “Ngũ Thường” gồm:

1. Nhân (仁): Lòng nhân ái, bác ái, thương người. Đây được coi là đức tính quan trọng nhất trong Nho giáo.
2. Nghĩa (義): Ý nghĩa phải làm tròn bổn phận với mọi người, sống có trách nhiệm.
3. Lễ (禮): Sự tôn trọng, lễ nghi trong ứng xử, giao tiếp.
4. Trí (智): Trí tuệ, hiểu biết sâu sắc.
5. Tín (信): Lòng tin, sự thành thật và giữ chữ tín.

Ngoài Ngũ Thường, Nho giáo còn đề cao những giá trị đạo đức khác như:

• Hiếu (孝): Lòng hiếu thảo với cha mẹ, tổ tiên.
• Trung (忠): Trung thành với đất nước, vua quan.
• Hòa (和): Sự hòa thuận, hài hòa trong xã hội.
• Cần (勤): Sự cần cù, siêng năng.

Những giá trị đạo đức này tạo nên nền tảng luân lý và đạo đức của Nho giáo, ảnh hưởng sâu sắc đến văn hóa và con người Á Đông.

Quan điểm chính trị của của Nho giáo

Quan điểm chính trị của Nho giáo có những đặc điểm cơ bản sau:

• Chủ trương chế độ quân chủ chuyên chế, tập quyền về tay vua. Vua được coi là Thiên tử, con trời, nắm giữ quyền lực tối thượng.
• Vua có quyền lực tuyệt đối, thần dân phải trung thành và phục tùng hoàng đế. Lấy lòng trung thành làm đạo đức chính trị cơ bản.
• Chủ trương thuyết “phụ quân” – vua làm cha, thần dân làm con. Vua có quyền sai khiến, phạt chuộc thần dân như con cái trong gia đình.
• Quan lại trong triều đình phải trung thành tuyệt đối với vua, sẵn sàng hy sinh cả tính mạng nếu vua sai khiến.
• Chủ trương thuyết “nhân chủ” – người quân tử phải tự giác tuân theo đạo đức, không cần pháp luật chi phối.
• Ủng hộ sự cai trị bằng đạo đức, lấy Nho giáo làm tôn chỉ chỉ đạo. Vua phải gương mẫu, cai trị bằng đức để lấy lòng dân.

Như vậy, chính trị Nho giáo hướng tới chế độ quân chủ chuyên chế, tập trung quyền lực cao độ về tay vua và giới quý tộc.

Ảnh hưởng đối với xã hội của Nho giáo

Nho giáo có ảnh hưởng sâu sắc đối với xã hội Trung Hoa và các nước chịu ảnh hưởng văn hóa Trung Hoa như Việt Nam, Triều Tiên, Nhật Bản. Một số ảnh hưởng chính có thể kể đến:

• Đề cao chuẩn mực đạo đức trong các mối quan hệ xã hội như quân thần, phụ tử, vợ chồng, anh em, bạn bè.
• Thiết lập thứ bậc trong gia đình và xã hội: trên dưới có thứ, trẻ già có thứ, trong ngoài có thứ.
• Củng cố chế độ phụ quyền, đề cao vai trò của người cha trong gia đình. Con cái phải tuyệt đối tuân theo cha mẹ.
• Xây dựng mô hình quan liêu chính trị dựa trên các mối quan hệ chặt chẽ giữa vua, quan lại và sĩ phu Nho giáo.
• Hình thành nền văn hóa Đại Việt có tính cách Nho giáo rất cao, ảnh hưởng mọi mặt đời sống tinh thần, văn hóa.
• Thúc đẩy sự phát triển của hệ thống giáo dục Nho học dựa trên kinh điển và khoa cử.
• Hạn chế sự phát triển tự do của tư tưởng, khoa học vì bị giới hạn trong khuôn khổ Nho giáo bảo thủ.

Nhìn chung, Nho giáo có ảnh hưởng sâu sắc, toàn diện đến mọi mặt đời sống xã hội Trung Hoa và các nước lân cận.

Giáo dục và khoa cử của Nho giáo

Nho giáo đã đề ra một hệ thống giáo dục và khoa cử ảnh hưởng sâu sắc đến xã hội phong kiến Trung Hoa và các nước chịu ảnh hưởng văn hóa Trung Hoa.

Về giáo dục:

• Chú trọng giáo dục đạo đức, rèn luyện nhân cách cho học trò thành người quân tử.
• Giáo dục gia đình có vai trò đặt nền tảng đạo đức từ bé. Sau đó đến trường học thì học chữ, kinh điển Nho gia.
• Nội dung chủ yếu là kinh điển Nho giáo như Tứ thư, Ngũ kinh. Học thuộc lòng, hiểu và vận dụng vào thực tiễn.
• Mục tiêu giáo dục là rèn luyện đức tính, trở thành người quân tử, đỗ đạt cao.

Về khoa cử:

• Khoa cử do nhà nước tổ chức, lấy kinh điển Nho làm nội dung thi chính.
• Người đỗ cao được bổ làm quan, tham gia cai trị đất nước. Vì vậy khoa cử rất quan trọng.
• Hệ thống khoa cử gồm các kỳ thi Hương, Hội, Đình để tuyển chọn nhân tài.
• Khoa cử đã đào tạo nên nhiều Nho sĩ, kết nạp tinh hoa trí thức phục vụ cho bộ máy nhà nước phong kiến.

Như vậy, giáo dục và khoa cử Nho giáo có vai trò rất lớn đối với xã hội Á Đông cổ đại.

Ảnh hưởng văn hóa của Nho giáo tại Trung Quốc

Nho giáo đã để lại những dấu ấn sâu đậm trong văn hóa truyền thống Trung Quốc:

• Văn học: Hình thành nền văn học kinh điển chữ Hán với các thi phẩm thơ ca như Kinh Thi, Kinh Thư, Tứ Thư, Ngũ Kinh. Ảnh hưởng mạnh mẽ đến văn học Trung Quốc.
• Giáo dục: Đề xướng hệ thống giáo dục Nho giáo, đào tạo ra nhiều Nho sĩ. Tổ chức khoa cử tuyển chọn nhân tài.
• Triết học: Đưa ra hệ thống triết học Nho gia với những quan điểm nhân sinh, đạo đức, chính trị… ảnh hưởng lâu dài đến tư tưởng Trung Quốc.
• Kiến trúc: Kiến trúc đình đài, miếu thờ, lăng tẩm mang phong cách Trung Hoa truyền thống.
• Hội họa: Tranh thuỷ mặc, tranh lụa, hội họa phong cảnh… thể hiện phong cách vẽ chữ thảo mềm mại.
• Âm nhạc: Âm nhạc cung đình, đàn tranh, khúc Nho… phục vụ sinh hoạt văn hóa tinh thần.
• Lễ nghi: Nghi thức, nghi lễ triều đình, đám tang, hôn nhân… mang đậm dấu ấn Nho giáo.

Nhìn chung, văn hóa Trung Hoa mang đậm nét Nho giáo, thể hiện ở hầu hết mọi lĩnh vực sinh hoạt văn hóa.

Ảnh hưởng văn hóa của Nho giáo tại Việt Nam

Nho giáo đã để lại những ảnh hưởng sâu sắc đến văn hóa Việt Nam:

• Văn học: Sản sinh ra thể loại văn học chữ Hán, thơ Đường luật. Các tác phẩm viết bằng chữ Hán như Truyện Kiều, Lục Vân Tiên…
• Giáo dục: Hình thành hệ thống giáo dục Nho học với các khoa thi Hương, Hội, Đình. Đào tạo ra nhiều Nho sĩ tài ba.
• Kiến trúc: Ảnh hưởng đến kiến trúc đình, chùa, miếu, nhà thờ họ… theo lối chữ Đinh, mái cong.
• Hội họa: Tranh thờ thần Phật, sơn mài, tranh khảm đá… thể hiện ảnh hưởng nghệ thuật Trung Hoa.
• Âm nhạc: Nhạc lễ từ đình chùa, ca trù, hát xẩm…
• Lễ hội: Các lễ hội truyền thống như Tết Nguyên đán, lễ Vu lan…
• Đời sống: Phong tục, lễ giáo, cách ứng xử, quan niệm sống…

Nói chung, Nho giáo đã thấm sâu vào mọi mặt đời sống văn hóa tinh thần của người Việt, tạo nên bản sắc văn hóa dân tộc.